Wyczerpanie prawa do rozpowszechniania nieoryginalnych kopii materialnych programów komputerowych. Wyrok TSUE w sprawie Ranks Vasiļevičs (C-166/15)
W dniu 12 października 2016 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał orzeczenie w sprawie Ranks Vasiļevičs (C-166/15), w którym m.in. podjął próbę wyznaczenia granic instytucji tzw. wyczerpania prawa do dystrybucji oraz zasad prawnie dopuszczalnej odsprzedaży materialnych kopii licencjonowanych programów komputerowych.
- Rozstrzygnięcie Trybunału
Kluczowa teza wyroku Trybunału brzmi:
o ile pierwotny nabywca kopii programu komputerowego objętego licencją na nieograniczone używanie jest uprawniony do odsprzedaży dalszemu nabywcy tej używanej kopii i swojej licencji, o tyle nie może on natomiast – gdy oryginalny nośnik materialny kopii, którą początkowo mu wydano, jest uszkodzony, zniszczony lub został zagubiony – dostarczyć temu dalszemu nabywcy swojej kopii zapasowej tego programu bez zezwolenia uprawnionego.
- Stan faktyczny
Aleksandrs Ranks i Jurijs Vasilevics ścigani byli na Łotwie za bezprawne rozpowszechnianie za pośrednictwem platformy sprzedaży www.eBay.com nieoryginalnych materialnych kopii programów komputerowych, do których prawa autorskie przysługują Microsoft Corporation. W skrócie, działania tych osób sprowadzały się do utrwalania na materialnych nośnikach legalnie nabytych niematerialnych kopii oprogramowania tego producenta i oferowaniu do sprzedaży tak wykonanych egzemplarzy. W szczególności oferowane było w ten sposób oprogramowanie systemowe Microsoft Windows oraz oprogramowanie biurowe Microsoft Office. Liczba sprzedanych w ten sposób egzemplarzy miała sięgnąć nawet 3000 sztuk, a szkody z tego oszacowano na niemalże 300 000 dolarów. Sprawa po pierwotnym uchyleniu do ponownego rozpoznania trafiła ostatecznie do wydziału karnego sądu okręgowego w Rydze (Rigas apgabaltiesas Kriminallietu tiesu kolegija), który uznał za zasadne skierowanie do Trybunału pytań prejudycjalnych dotyczących możliwości sprzedaży, bez uzyskania zgody uprawnionego, kopii objętych licencją programów komputerowych utrwalonych na nośnikach niebędących oryginalnymi.
- Podstawa prawna pytań prejudycjalnych do TS UE
Pytania zadane przez łotewski sąd oparte były o przepisy Dyrektywy 2009/24 w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych (tzw. Dyrektywa komputerowa), a właściwie – z uwagi na okres, w którym oskarżeni mieli dopuścić się naruszeń – „poprzedniczki” tej regulacji – Dyrektywy 91/250 o tym samym tytule. Dyrektywa ta w zakresie analizowanych przez Trybunał przepisów zachowuje identyczne brzmienie z aktualnie obowiązującą regulacją, wyrok Ranks Vasiļevics może być więc z powodzeniem stosowany także do przypadków wymagających oceny na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego.
Kluczowe dla rozstrzygnięcia okazały się w tym przypadku: przepis Art. 4 lit. c) Dyrektywy 91/250, który odnosi się do kwestii wyczerpania prawa do dystrybucji wprowadzonej do obrotu kopii programu komputerowego, a także przepisy art. 4 lit. a) oraz art. 5 ust. 1 i 2, przyznające uprawnionemu wyłączne prawo do powielania (zwielokrotniania) programu komputerowego oraz określające wyjątki od tego prawa. Prawo do kontroli dystrybucji (rozpowszechniania) konkretnej kopii programu komputerowego wygasa (ulega wyczerpaniu) w przypadku jego pierwszej sprzedaży, a więc wprowadzenia takiej kopii do obrotu, dokonanej przez podmiot uprawniony lub za jego zgodą. Oczywiście sprzedaż taka musi nastąpić na terenie Unii Europejskiej, ale też wywiera skutek w zakresie dalszego obrotu tą kopią realizowanego w dowolnym kraju należącym do Unii Europejskiej. Natomiast przyznane uprawnionemu wyłączne prawo do powielania (zwielokrotniania) programu oznacza prawo do wykonywania oraz zezwalania na wykonanie kopii programu komputerowego. Zgodnie jednak z brzmieniem art. 5 dyrektywy prawo to nie przyznaje prawa do zakazywania, ani też nie ustanawia obowiązku uzyskiwania zgody na realizację takich działań, które są niezbędne do korzystania z programu zgodnie z jego przeznaczeniem.
- Orzecznictwo TSUE
Warto wskazać, że uprzednio rozpatrywana była już przez Trybunał kwestia odsprzedaży niematerialnych kopii programów komputerowych, legalnie nabytych w ramach standardowych licencji udzielanych przez podmioty praw autorskich (najczęściej producentów software’u). W głośnym i brzemiennym w konsekwencje dla sektora IT wyroku wydanym w sprawie UsedSoft (C-128/11) Trybunał wskazał, iż przewidziana w Dyrektywie komputerowej zasada wyczerpania prawa powinna mieć zastosowanie tak do materialnych, jak i niematerialnych kopii programów komputerowych. W odniesieniu do kopii niematerialnych Trybunał wskazał na następujące przesłanki uznania transakcji licencyjnej za „sprzedaż”, prowadzącą do wyczerpania (wygaśnięcia) po stronie dysponenta praw autorskich prawa do kontroli (i ewentualnie zakazywania) dalszego obrotu kopią: licencja na program komputerowy musi upoważniać jej nabywcę do nieograniczonego w czasie korzystania z kopii, wynagrodzenie podmiotu uprawnionego musi odpowiadać wynagrodzeniu za nabycie kopii, a nabyte przez użytkownika uprawnienia nie mogą być ograniczone w czasie. Ponadto, nabywca w chwili dokonania dalszej odsprzedaży kopii musi deaktywować lub usunąć z urządzenia lub systemu posiadaną kopię programu. Orzeczenie to dokonało zasadniczej zmiany w dotychczasowym rozumieniu instytucji wyczerpania prawa zakładającym, iż wyczerpanie prawa do rozpowszechniania może odnosić się wyłącznie do kopii materialnych utworów (egzemplarzy).
- Opinia rzecznika generalnego
Wydanie wyroku poprzedzone zostało przedstawieniem opinii w sprawie przez rzecznika generalnego – Henrika Saugmandsgaard Oe. W odniesieniu do problematyki wyczerpania prawa do rozpowszechniania kopii programów komputerowych utrwalonych na nieoryginalnych materialnych nośnikach, rzecznik wskazał w opinii na trzy możliwe podejścia do zagadnienia:
- pierwsze, rygorystyczne, opiera się na stanowisku, iż możliwość taka w ogóle nie istnieje, a do wyczerpania w takim przypadku nie może dojść nigdy,
- drugie, liberalne, zakłada, iż jest to dopuszczalne, wystarczy jedynie, że spełnione zostały przesłanki określone uprzednio przez Trybunał w powołanym wyżej orzeczeniu UsedSoft,
- trzecie, pośrednie, wskazuje, że możliwość taka aktualizuje się jedynie wówczas, gdy spełnione zostały przesłanki z orzeczenia UsedSoft, a ponadto kopia programu została wprowadzona od obrotu na materialnym nośniku, jednak oryginalny egzemplarz nośnika uległ uszkodzeniu.
Rzecznik przychylił się do stanowiska rygorystycznego wskazując, iż artykuł 4 lit. c) w swym literalnym brzmieniu wskazując na sprzedaż kopii programu powoduje wyczerpanie prawa do „tej kopii”. Słowo „tej”, w ocenie rzecznika implikuje, iż omawiany przepis odnosi się jedynie do kopii oryginalnej. Nadto, rzecznik przytoczył wyrok w sprawie Art & Allposters International (C-419/13), w którym Trybunał Sprawiedliwości UE wskazał, iż pogorszenie stanu fizycznego utworu (w tym przypadku – plakatu) nie uzasadnia przeniesienia go na inny nośnik i dalszej odsprzedaży bez naruszenia prawa do rozpowszechniania (nie następuje bowiem w takim przypadku wyczerpanie prawa). Jako przykład praktycznego zastosowania tego rozstrzygnięcia, rzecznik wskazał, iż nabywca książki, która uległa zniszczeniu nie ma prawa odsprzedawać jej fotokopii. Rzecznik generalny, krytycznie odnosząc się do przedstawionego wyżej podejścia liberalnego wskazał, iż prawo do stworzenia kopii programu komputerowego jest uprawnieniem odmiennym od prawa nabywcy jego kopii do dalszej odprzedaży i nie może być z nim łączone lub utożsamiane.
W dalszej części opinii rzecznik odniósł się również szerzej do wyroku wydanego w sprawie UsedSoft. Rzecznik podkreślił, iż wydając przedmiotowe orzeczenie Trybunał miał na względzie zachowanie skuteczności (effet utile) zasady wyczerpania prawa. W przypadku wydania wyroku o odmiennej treści, producenci oprogramowania komputerowego mogliby obchodzić ww. zasadę w drodze przejścia na model sprzedaży kopii niematerialnych, których nabywca nie mógłby sprzedać. Dla zachowania równowagi Trybunał wskazał jednak, iż stosowanie zasady wyczerpania ograniczone jest do przypadków, gdy pierwotna kopia zostaje dezaktywowana.
- Wnioski
Trybunał w swym rozstrzygnięciu odwołał się do sformułowanej przez rzecznika generalnego koncepcji rygorystycznej wykładni instytucji wyczerpania prawa do kopii programu komputerowego, jednocześnie z poszanowaniem dorobku orzeczniczego odzwierciedlonego w szczególności orzeczeniami UsedSoft (C-128/11) i Art & Allposters International (C-419/13).
W ocenie Trybunału, nabywca kopii programu komputerowego objętego nieograniczoną czasowo licencją na używanie może sprzedać swoją kopię i licencję dalszemu nabywcy. Nie może jednak, bez zezwolenia podmiotu uprawnionego do programu komputerowego, dostarczyć dalszemu nabywcy swojej legalnie sporządzonej kopii materialnej programu komputerowego. Trybunał potwierdził w ten sposób linię orzeczniczą rozpoczęta wyrokiem w sprawie UsedSoft potwierdzając prawo do odsprzedaży kopii programu komputerowego niezależnie od tego, czy ta kopia ma charakter materialny, czy niematerialny. Nadto, wskazanie, iż legalnemu nabywcy materialnej kopii programu komputerowego nie przysługuje prawo do sprzedaży sporządzonej przez niego nieoryginalnej kopii de facto zaakceptowała prawny status quo, choć jednocześnie dosyć wyraźnie wytyczyła granicę skutku wyczerpania prawa zapobiegając jego nadmiernie szerokiej interpretacji, w szczególności rozciągnięcia go poza pole eksploatacji dotyczące rozpowszechniania konkretnej kopii utworu (programu komputerowego). „Wartość dodana” wyroku może również przejawiać się w akapicie 54, przytaczającym odpowiedź udzieloną przez uczestnika postępowania – Microsoft Corporation – na pytanie zadane przez Trybunał o treści: uprawniony nabywca licencji na nieograniczone używanie kopii używanego programu komputerowego powinien mieć możliwość pobrania tego programu z witryny internetowej uprawnionego z tytułu prawa autorskiego, ponieważ wspomniane pobranie stanowi powielenie programu komputerowego konieczne do umożliwienia mu korzystania z tego programu zgodnie z zamierzonym celem, jak orzekł Trybunał w wyroku z dnia 3 lipca 2012 r., UsedSoft (C 128/11, EU:C:2012:407, pkt 85).